Tulipa sp. I MİTOLOJİK ÇİÇEĞİMİZ LALE ‘’Bir çiçeğin ötesinde Her Şey’’

Latince Adı: Tulipa sp.

Familya: Liliaceae

Türkçe Adı: Lale

İngilizce Adı: Tulip

Tulipa sp.,  kültürel değerimiz olan Lale çiçeği, hayranlık uyandıracak naif bir görüntüye sahip. Benim gözümde vazodaki hali daha bir başka. Kendisine adayacağım kelimeler kibar, naif, mücevher, ikon, tarih olur sanırım. Araştırırken gördüm ki Lale renklerine de ayrı ayrı anlam yüklemişler. Ne kadar önemli bilemedim. Tüm çiçekler zaten, insan duygularının hem iyi hem kötü halini, duygularını yansıtıyor. En güzel günde de en kötü günde de bizimle beraberler, ya hediye ediyoruz ya ekiyor dikiyoruz ya da üzerimizde bir sembol olarak taşıyoruz.

Lale bitkisinin anavatanı Pamir, Hindukuş ve Tanrı dağlarıdır. Lale, Türklerle birlikte Anadolu topraklarına tanışmıştır. Belli ki çok sevilmiş, yanlarında götürmeyi ihmal etmemişler. Lale soğanı 1500’lü yıllarda Anadolu’dan Avrupa’ya (ilk Viyana oradan da Hollanda) geçince de; Hollanda Lale yetiştiriciliği konusunda dünyada öncü oldu. Bir çok ülkede her yıl Lale Festivalleri düzenleniyor. Bu görseller fazlaca turist çekiyor. Bu başarı bizim topraklarımızda olsaydı keşke demiyor değiliz. Lale’nin kültürümüzdeki yeriyle beraber, çok daha anlamlı ve karma bir iş olurdu. 

Lale ve kültürümüz demişken; ismin kökeni konusuna da yer verelim. Lale Farsça bir kelimedir. Gelincik yani Anemon anlamına gelir ki; bu da eski Farsça’da ‘’kırmızı şey’’ demekmiş. Osmanlıca’da ise; kırmızı ‘’Lal’’ demekmiş. Bu kökten ‘’Lale’’ kelimesi doğmuş. Anlam kayması olsa da, 17. yy’dan beri bitki bu isimle anılıyormuş. Avrupalılar biraz sonra okuyacağınız bilgiden önce Lale’ye ‘’Kırmızı Zambak’’ anlamına gelen “Lils Rouges” demişlerdir. Çünkü bir çeşit zambak olduğu düşünülmüş. Bugün Avrupa’da Lale için kullanılan ‘’Tulip’’ veya ‘’Tulipa’’ kelimesinin aslı O. G. Busbecq tarafından türetilmiş ve Türklerin bu bitkiye “Tulipan” ismini verdiklerini yazmış. S. W. Murray ise bu ismin Türklerin başlarına sardıkları “tülbent” ile ilgili olduğunu söylemiştir. O. G. Busbecq ile tercümanı arasında meydana gelen bir yanlışlık sonucu ‘’Tulip’’ kelimesinin ortaya çıktığını düşünülmektedir.

Lale bitkisi, Doğu kültürü ve mitolojisinde önemli bir yere sahiptir. Edebi, Mimari, El Sanatları eserlerinde ve tekstilde çokça kullanılmıştır. Şiirde Lale kelimesini ilk Mevlana kullanmıştır. Kültürümüzde Lale için; ‘’bir çiçeğin ötesinde her şey’’ denmiş, daha ne olsun ki!

Lale, 16. ve 18. yy’da o kadar çok insanların hayatlarında yer almış ki! Bu kültür, yaşadığı o devre ‘’Lale Devri’’ (1718-1730) bile dememiş midir zaten? Bu dönemde resmedilmesiyle, elde edilen bilgilere göre, Lale bitkisinin 50 cinsi bulunmaktadır (yabancı kaynaklarda yazılan ise 100 cinstir) ve 2000 den fazla türü olduğu tahmin edilmektedir. Muhteşem bir kaynak! İnternetten bu illüstrasyonları ‘’Osmanlı Lale Mecmuası’’ olarak aratırsanız, görebilirsiniz. 1681-1726  yılları arasında ‘’Defter-i Lalezar-ı İstanbul’’ kaynağı oluşturulmuş ve bu kaynağa göre 1108 Lale türü bulunmaktaymış. Fakat bugün botanikçilerimiz der ki; Türkiye sınırları içinde bu Lale türlerinden bir tane bile kalmamıştır. Sanırım bu bilgiyle; Lale, kaybettiğimiz bir kültür mirası oluyor. Lale bitkisine ‘’tam anlamıyla’’ sahip çıktığımız bir gün; Hollanda, Japonya, Kanada gibi ülkelerde olduğu gibi uluslararası festivaller  bu topraklarda da olacaktır. Lale özüne dönecektir diyelim ve diğer özelliklerinden bahsedelim.

Peyzaj için 4000 tür geliştirilmiştir. Geliştirilen bu türlerin çiçek açma zamanları da farklılık göstermektedir. Kimi erken bahar, kimi orta bahar, kimi ise yaz başıdır. Biz Lale’yi bahar müjdecisi olarak biliriz, Mart başında yaprakları çıkmaya başlar, park ve bahçelerimiz de bahar başı-ortası rengarenk olurlar. Soğanlı ve otsu bir bitkidir. Yani; çok yıllıktır. Yaprakları uzun, geniş ve etlidir, bize öğretilen mızrak şeklinde olduğudur. Yaprak sayısı 2-6 arası değişir ve dikkatli bakın rengi mavi-yeşildir. Kısa süreli çiçeklenmelerine rağmen; görsel etkileri o kadar büyüktür ki, tercih sebebidir. Geniş alanlarda kuvvetli etki için çoklu kullanılmalıdır (çizgisel değil, kümesel kullanılmalı) ama vazoya soliter veya çoklu kullanmakta çok yakışacaktır. Çiçekleri uzun bir sap ucunda, bir veya iki adet çıkar, yine bize öğretilen kadeh, çan şeklinde olduğudur. Bir çok rengi ve alacalı, katmerli çeşitleri vardır. Kapalı olarak çıkan çiçekler (Nisan ayı) bir süre sonra açılır ve çiçek bozulmaya başlar. Çiçekleri, 6 hafta üzerinde kaldıktan sonra temizlenebilir. Yapraklar sararsa da bir süre kalmalıdır.

Lale soğanlarını doğru koruduktan sonra bakımı kolay bir bitkidir. Her soğandan bir adet lale çıkar. Zamanı geçince soğan çürür ama çoğalır ve yavru soğan bırakır. Evinizdeki, bahçenizdeki bu soğanları toplayıp kuru, serin ve karanlık bir ortamda saklamanız daha doğru olacaktır. Sonbahar gelince tekrar ekin (toprak donmadan önce, erken ekim hastalığa neden olabilir) ama zengin kompost bir toprak karışımı kullanmayı unutmayın. Geniş alanlarda soğan toplamak elbette zor. Bu alanlarda, bakımla birlikte, soğanlar; toprak altında bırakılır ve ancak bir kaç sezon çiçek açarlar. Soğanların melezleşmesi çok yıllık özelliklerini de etkilemiştir. Lale tarhlarına, görsel etkinin azalmaması için, her yıl yeni soğanlar ilave edilmelidir. Unutmayın; iyi drene edilmiş zengin toprakta daha iyi gelişirler. Nem sevmezler, toprak kurudukça sulamak gerekir, yani sulama sistemleri Laleler için hiç uygun değildir. Lale; aşırı soğuk, sıcak ve rüzgar sevmez, tam aydınlık ortam sever.

Lale için; en sevdiğim kesme çiçek diyebilirim. Park ve bahçelerden önce vazoya daha çok yakıştırırım. Kesme çiçek olan Lalerimizin daha uzun süre vazoda kalması için, saplarını çaprak kesiyoruz. Yeni bir bilgi öğrendim ki; çiçeği üst kısımdan itibaren üçte ikisini gazete kağıdına sararak iki saat soğuk suda bekletip tekrar sapını çapraz kesip vazoya koyuyoruz. Ondan sonra da uzun uzun seyre dalıyoruz. OMNE bitkilerinden olan Lale’yi; bir süre değil, yıl boyu izlemek isterseniz posterlerimize göz atmayı unutmayın. İçtenlikle...

KAYNAKÇA

Geçmişten Günümüze Lale. https://www.ilav.org/haber.php?haber=gecmisten-gunumuze-lale&no=25#sthash.mpd8uWe9.dpbs (12 Eylül 2020).

Growwing Tulips. https://www.almanac.com/plant/tulips (12 Eylül 2020).

Tulipa alberti. http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?taxonid=282365&isprofile=1&gen=Tulipa (12 Eylül 2020).

Tulip Plant Profile. (2020).

https://www.thespruce.com/tulips-planting-and-growing-tulips-1402137 (12 Eylül 2020).

Tulip. (2019). https://www.britannica.com/plant/tulip (10 Eylül 2020).

Lale. (2020).

https://tr.wikipedia.org/wiki/Lale (10 Eylül 2020).